مهندس مهناز شهریاری؛ بخش سازه، سیویل و معماری

مدیر پشتیبانی ساخت و تامین کالای شرکت ملی نفت آذرماه سال جاری از اقدام جدی در تدوین نقشه‌راه برای بومی‌سازی تجهیزات مورد استفاده در صنعت نفت و ساخت بار اول خبر داد. 
به گفته‌ی "برزو قنبری" وزارت نفت و شرکت‌های زیرمجموعه آن از این پس قرار است بر موضوع بومی‌سازی تجهیزات و ساخت بار اول، تمرکز ویژه کرده و با حمایت دیگر سازمان‌ها و معاونت علمی- فناوری ریاست‌جمهوری و انجمن‌های مرتبط، براساس نقشه‌راه مشخصی که تعریف شده است گوی و میدان را در اختیار سازندگان داخل بگذارند.
اگرچه روند ساخت داخل و حمایت از سازندگان داخلی در حوزه‌ی صنعت نفت از دهه‌ی 80 آغاز شده است اما به طور قطع و یقین تحقق بومی سازی تجهیزات صنعت نفت و بلوغ فناوری در این راه بدون نقشه‌ی راهبردی و شناسایی چالش‌ها و دست‌اندازها هیچ گاه رنگ واقعی به خود نگرفت. حال در دولت سیزدهم مدیران و تصمیم‌سازان صنعت نفت با شناسایی مشکلات این مسیر و درس آموخته های دو دهه ی اخیر بر آن شده‌اند که با آگاهی بر موانع این مسیر، مشکلات قانونی رفع شود و دستورالعمل ساخت بار اول راه را برای همه ی سازندگان باز کرده و دیگر محدودیتی از منظر تقاضامندی تضمین خرید و خدمتی ایجاد شده برای شرکت‌های این صنعت به ویژه دانش بنیان وجود نداشته باشد.
اگرچه بیش از یکصد سال از کشف و استخراج نفت به شکل صنعتی آن در کشور می‌گذرد اما سوال بزرگی که در این میان مطرح می شود این است که چرا پس از نیم قرن هنوز صنعت نفت کشور به سطح قابل قبولی از فناوری بومی دست نیافته است؟ نگاهی کلی بر آنچه بر صنعت نفت کشوررفته است می توان دریافت که در دوره‌های مختلف از سوی سیاستگذاران کشور به ویژه صنعت نفت رویکردی مناسب نسبت این مهم وجود نداشته است. ضمن آنکه بخش مدیریتی این صنعت نیز به لازمه‌ی ایجاد بستری برای تسهیل در فرایند بومی‌سازی و سرمایه‌گذاری در این بخش چندان توجهی مبذول نمی‌داشته‌اند و تنها بالابردن تولید نفت هدف غایی مدیران نفتی و مسوولان کشور بوده است.
چنانچه به نقل از دکتر محمدرضا آراستی، دانشیار مهندسی صنایع دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف؛ در تمـامی مراحل اکتشاف بهره‌برداری و توسعه میادین نفتـی، مـرور پـروژه مشترک انتقال تکنولوژی بنگاه‌های داخلی با بنگـاه‌هـای صـاحب تکنولوژی و همچنین شرکتهای چنـد ملیتـی در صـنعت نفـت؛ تأکیـد و هـدف غـایی سیاسـتگذاران و مدیران داخلی؛ استفاده از انتقال تکنولوژی، صرفاً انتقال بخـش سخت افزاری و تجهیزات برای تولید بیشـتر نفـت بـود و عمـدتاً فرآیند اکتساب دانش در این پروژه‌ها بسیار کمرنگ بـوده اسـت و به همین دلیل نیز به رغم آنکه برخی از بنگاهها و مراکز تحقیقاتی داخلی در فرایند انتقال تکنولوژی به طور فعال درگیر می‌شوند و سعی در اکتساب دانش فنی را دارند، اما نبود سیاست‌های یکپارچه و مؤثر عمـدتاً منجـر به تقویت صنعت نفت کشور در زمینـه تولیـد شـده و توانمنـدی تکنولوژیکی به فراموشی سپرده می‌شود.
 و با تأسی بر این نکته که اغلب اوقات نیاز به تامین کالا در صنعت نفت خط تولید را با توقف یا کندی مواجه می‌ساخته است زیان‌ فرصت‌های از دست رفته، تولید و عدم دستیابی به ذخایر مشترک را که می‌توانست از سال‌ها پیش با بومی‌سازی تجهیزات صنعت نفت روزانه میلیون ها دلار ارزآوری را به دنبال داشته باشد، احراز می‌کند.
و بی دلیل نبوده است که مدیر پشتیبانی ساخت و تامین کالای شرکت ملی نفت آذرماه سال جاری اذعان داشت که در پروژه‌ی ده‌گانه ساخت تجهیزات نتایج قابل قبولی در پی نداشته است اما درس آموخته‌ها و بررسی و شناسایی موانع موجب شده است که با بکارگیری نقشه ی راه بومی سازی ۱۴ مگاپروژه ساخت داخل دیگر تعریف شود و با مشارکت سایر دستگاه‌های مرتبط از جمله معاونت ریاست‌جمهوری گام‌های رو به جلو در این حوزه برداشته شود.
کاستی‌ها در تحقق بومی‌سازی تجهیزات صنعت نفت
آنچه کارشناسان حوزه ی نفت در عدم تحقق بومی سازی صنعت نفت طی دو دهه ی قبل صحه می‌گذارند عدم افزایش تولید تجهیزاتی است که به رغم سیاست‌گذاری ها و تخصیص بودجه به این مهم تحقق پیدا نکرد. چنانچه یکی از چالش‌های مهم در این راه نداشتن تکنولوژی ساخت برخی تجهیزات پتروشیمی و پالایشگاهی بود که تحت لوای بومی سازی از سوی برخی شرکت‌ها ساخته و عرضه شد اما نتیجه ی آن چیزی جز صرف میلیاردها دلار ضرر برای صنایع نفتی کشور در پی نداشت. به طور قطع یکی از چالش‌هایی که در نقشه‌ی راه بومی سازی تجهیزات صنعت نفت بدان توجه و زیر ذره‌بین مسوولان و مدیران نفتی قرار گرفته است بومی سازی قطعات صنعت در پالایشگاه ها و پتروشیمی هاست که تکنولوژی ساخت آن روزآمد و به موازات تکنولوژی روز جهان است.
یکی از تجارب تلخی که صنعت نفت کشور در پی بومی‌سازی بر خود دید، کالاها و تجهیزات ساخت هند و چین بود که با کیفیت بسیار نازل، با تغییر مشخصات و شناسه‌های آن به عنوان کالای ساخت داخل معرفی شد که بکارگیری آن نه تنها منفعتی در صنعت نفت کشور نداشت که موجب وارد شدن آسیب‌های جبران ناپذیری نیز برصنایع نفتی کشور شد.
در مصداق این نکته می توان به پروژه‌های توسعه منطقه انرژی پارس اشاره کرد که به دلایل عدیده و مختلف از جمله وابستگی در تامین تجهیزات و نبود بومی‌سازی فنی و خودکفایی در ساخت تجهیزات با شکست مواجه شد.

توافق‌نامه‌های جاری بومی سازی تجهیزات و فناوری‌های گلوگاهی صنعت نفت

با اهتمام مسوولان و سیاستگذاران صنعت نفت کشور، توافق‌نامه‌ها و محصولات بومی‌سازی شده‌ی این صنعت یکایک در حال رونمایی است که از جمله می توان به مشارکت و امضای توافقنامه همکاری وزارت نفت و معاونت علمی- فناوری ریاست جمهوری در زمینه بومی‌سازی تجهیزات و فناوری‌های گلوگاهی صنعت نفت اشاره کرد که در روز 19 بهمن سال جاری اتفاق افتاد.
براساس این توافقنامه که از سوی جواد اوجی، وزیر نفت و روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری امضا شد، بومی‌سازی و ساخت تجهیزات گلوگاهی مورد نیاز صنعت نفت است که برای چهار سال تداوم دارد.
معاونت علمی و فناوری بر اساس این تفاهم‌نامه موظف شده که با تشکیل و راهبری کنسرسیوم دانش‌بنیان و فناور به‌منظور بومی‌سازی و توسعه دانش فنی و تشکیل کنسرسیوم بین‌المللی و انتقال فناوری برحسب نیاز، بر صدور مجوزهای قانونی مرتبط سهل گیرد ضمن آنکه ضمانت‌نامه و فرآیندهای بانکی را در اعطای تسهیلات فراهم آورد.
این معاونت همچنین بر اساس این توافق‌نامه باید امکان صدور ضمانت‎نامه و تسهیل و تسریع در فرآیندهای بانکی و اعطای تسهیلات را فراهم و تا سقف مبلغ ۵۰ درصد از هزینه‌های تحقیق و توسعه پرداخت‌شده حمایت کند.
در قالب این توافق طرح‌هایی از جمله بومی‎سازی دکل‎های حفاری آب‎های کم‌عمق، بومی‌سازی و توسعه فناوری مایع‌سازی گاز طبیعی مقیاس‌کوچک و متوسط (Mini-LNG)، بومی‌سازی ساخت Coil Tubing، با اولویت ساخت پنج مورد، بومی‌سازی فناوری لوله‌های مغزی سیار (CRA)، بومی‌سازی ساخت تجهیزات حفاری جهت‎دار با اولویت ساخت سه تجهیز، بومی‌سازی ساخت پمپ Cryogenic با اولویت ساخت سه عدد و بومی‌سازی ساخت تجهیز ZLD با اولویت ساخت دو عدد اجرا می‌شود.
همچنین برای آغاز و گام‌های رو به جلوی بومی‌سازی تجهیزات صنعت نفت می توان به توپک‌های هوشمند برای بازرسی و عیب‌یابی خطوط لوله انتقال نفت و گار اشاره کرد که طی سال‌های گذشته صنعت نفت کشور برای تامین آن متکی به خارج از کشور بود و با اقدام شرکت‌های دانش‌بنیان و برخی صنایع کشور به خودکفایی برای تولید دست یافتیم.
ضمن آنکه بومی‌سازی ۹۸ درصد از کاتالیست‌های صنعت نفت نیز از طرح‌های موفق بومی‌سازی است که در داخل کشور تولید می شود و با صادرات آن به کشورهای منطقه، راه مذاکره برای اعطای لایسنس به آن باز شده است.
 کل کاتالیست های صنعت 99 نوع است که یک‌هزار و 192 میلیون دلار ارزش دارد و بومی سازی 84 عدد انجام شده و 15 عدد باقی مانده است که تا پایان دولت سیزدهم دانش کاتالیست در کشور بومی سازی خواهد شد.

سودآوری و رقابت‌ دو مولفه‌ی مهم در بومی‌سازی

با اشاره به این مهم که پروژه‌های مرتبط با توسعه زیرساخت‌های صنعتی همانند صنعت نفت به ویژه در شرایط تحریم همچنان از ضرر و زیان ناشی از نبود یا تأخیر رسیدن تجهیزات درمی‌مانند پروژه‌ی بومی‌سازی با تدوین نقشه‌راه آن وارد مرحله‌ی جدی‌تری خواهد شد. نه یک صنعت و نه شرکت‌هایی خاص و محدود که این بار تمامی صنایع مربوطه باید برای این مهم وارد گود شده تا صنعت نفت را در دستیابی به فناوری‌های روزآمد به جایی برسانند.
باید بر این نکته صحه گذاشت که ساخت تجهیزات و قطعات در داخل با بومی‌سازی فناوری در هر صنعتی از جمله صنعت نفت تفاوت دارد. بومی‌سازی، زنجیره‌ای از تولید خوانده می‌شود که منجر به کسب دانش فنی وصدور آن به کشورهای دیگر است به طوری که سهم تحقیق و توسعه در انتقال فناوری در آن مشخص و حضور بخش خصوصی قابل مشاهده باشد. در فرایند بومی‌سازی سودآوری و رقابت به ویژه در بخش خصوصی حرف نخست را می‌زند. پس نظارت بر چگونگی اجرای این مولفه‌ی حیات‌بخش در صنعت نفت به دور از هرگونه رانت و چشم‌پوشی از خطاهای غیرقابل جبران باید در راس اقدامات مجریان این پروژه باشد. 

منابع:

•    خبرگزاری تسنیم؛ بومی‌سازی ۹۸ درصد از کاتالیست‌های صنعت نف، 7 اسفند ۱۴۰۱
•    خبرگزاری صداوسیما؛ گام‌های رو به جلو برای بومی سازی کامل تجهیزات صنعت نفت، 30 بهمن 1401
•    پایگاه اطلاع‌رسانی دولت؛ امضای توافق‌نامه بومی‌سازی تجهیزات و فناوری‌های گلوگاهی صنعت نفت، 19 بهمن 1401
•    چالش‌ها و راهکارهای بومی‌سازی در صنعت نفت؛  خسرو قبادی عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات علوم انسانی
•    بررسی فرصتهای توسعه تکنولوژی و توسعه انسانی در قراردادهای سرمایه گذاری خارجی نفت و گاز در ایران"، خوارزمی، شهیندخت؛ "سومین همایش توسعه تکنولوژی در صنعت نفت، 1386.
•    "مشکلات و راهکارهای پیشنهادی توسعه بومی سازی در صنایع کشور"، بوجاری زاده، مجید؛ ، بهمن ماه 1387.
•    تحلیلی تاریخی برعلل شکست در پروژه‌های توسعه صنعت نفت؛ رضا بهبود، عظیم زارعی، عادل آذر، سیدعباس ابراهیمی