قاچاق سوخت از چالش‌هایی است که سال‌هاست منابع مالی کشور را تهدید کرده و تأثیرات منفی بر مدیریت عرضه و توزیع انرژی گذاشته است. اختلاف قیمت سوخت در منطقه و ضعف نظارتی دقیق بر توزیع و مصرف سوخت، قاچاق را به بحرانی پایدار تبدیل کرده که مهار آن نیازمند اصلاحات ساختاری، فناوری‌های نظارتی و اقدام‌های اجرایی گسترده است. ازاین‌‌رو، دولت چهاردهم با ورود جدی به بحث قاچاق سوخت، رویکردی چندلایه و هوشمندانه‌ را در این زمینه پیش گرفته است.
طبق آمار رسمی، روزانه بین ۲۰ تا ۳۰ میلیون لیتر سوخت، عمدتاً گازوئیل و بنزین، از مرزهای ایران به‌صورت غیرقانونی خارج می‌شود؛ رقمی هشداردهنده که به‌تنهایی نشان‌دهنده یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های اقتصادی و مدیریتی کشور در حوزه انرژی است. این حجم از قاچاق، سالانه هزاران میلیارد تومان از منابع یارانه‌ای دولت را هدر می‌دهد؛ منابعی که باید در خدمت توسعه زیرساخت‌ها، بهبود خدمات عمومی و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر قرار گیرند.
از سوی دیگر، استمرار این روند، نه‌تنها ناکارآمدی در نظام توزیع یارانه و ضعف ساختارهای نظارتی را عیان می‌کند، بلکه فرصت‌هایی سودآور برای شبکه‌های غیررسمی و بعضاً سازمان‌یافته قاچاق فراهم می‌سازد؛ شبکه‌هایی که با بهره‌گیری از تفاوت فاحش قیمت سوخت در داخل و کشورهای همسایه، به یکی از بازیگران مؤثر در اقتصاد پنهان ایران بدل شده‌اند.

پایش لحظه‌ای؛ اقدامی مؤثر برای ناکامی سودجویان
شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران به‌عنوان شریان اصلی تولید، انتقال و توزیع فرآورده‌های نفتی در کشور، نیازمند ابزارهایی نوین برای پایش، کنترل و بهینه‌سازی فرایندهای گسترده و پیچیده خود است. ازاین‌‌رو، 14 بهمن سال گذشته (1403) بود که طرح پایش لحظه‌ای زنجیره تأمین و توزیع فرآورده‌های نفتی، به‌عنوان گامی راهبردی همسو با تحقق تحول دیجیتال و ارتقای شفافیت در زنجیره تولید و توزیع فرآورده‌های نفتی از سوی شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی و با همکاری شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت ایران، شرکت طراحی و ساختمان نفت، گروه مپنا و ایرانسل در دست اقدام قرار گرفت.  
این طرح که مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی کشور از آن به‌عنوان بزرگ‌ترین پروژه هوشمندسازی صنعت نفت کشور یاد کرده، نه‌تنها پاسخی به چالش‌های سنتی همچون قاچاق سوخت، نشت فرآورده‌ها و ضعف در کنترل میدانی است، بلکه با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، زمینه‌ساز شکل‌گیری زیرساختی هوشمند، شفاف و بومی برای مدیریت انرژی در کشور خواهد بود. اجرای این طرح در سطح ملی، نمادی از همگرایی دانش فنی، سیاست‌گذاری هوشمند و عزم جدی برای حرکت به‌سوی آینده‌ای پایدار و امن در حوزه انرژی است. این طرح که از مهم‌ترین اقدام‌های دولت چهاردهم در زمینه مبارزه با عرضه خارج از شبکه سوخت در کشور است، با هدف افزایش شفافیت، کاهش تخلفات و بهینه‌سازی مصرف سوخت آغاز شده است و نقشی کلیدی در حفظ منابع ملی و کاهش وابستگی به واردات انرژی ایفا می‌کند. 
طرح سنجش و پایش زنجیره تأمین و توزیع فرآورده‌های نفتی در سه فاز تعریف شده است که طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده و بنا به تکلیف قانونی وزارت نفت، تا پایان سال ۱۴۰۴ بخش عمده مربوط به تجهیز خطوط لوله انتقال، اسکله‌ها و انبارهای تأسیسات مستقر در استان‌های مرزی اجرایی می‌شود و سایر بخش‌های مهم و اولویت‌دار در فاز نخست این طرح نیز تا پایان ۳۶ ماه تکمیل و فاز دوم و سوم در بازه‌های زمانی ۲۴ ماهه، تا تجهیز تمام نقاط این شبکه عظیم عملیاتی می‌شود. با استفاده از این طرح، هر قطره فرآورده از زمان تولید تا زمانی که به دست مصرف‌کننده می‌رسد، مورد پایش و رصد قرار می‌گیرد.

پایش هر قطره فرآورده نفتی از تولید تا تحویل به مصرف‌کننده نهایی 
عظیمی‌فر، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، درباره این طرح می‌گوید: «تقریباً سالانه بالغ بر ۱۰۰میلیارد لیتر و روزانه معادل ۳۰۰میلیون لیتر فرآورده در کشور تولید و توزیع می‌شود. ارزش این فرآورده‌ها، سالانه بالغ بر ۵۵میلیارد دلار است که این میزان توزیع، اهمیت طرح پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین را نشان می‌دهد.» 
وی به افزایش 6 تا 7 برابری تولید بنزین و 4 تا 5 برابری تولید نفت‌گاز (گازوئیل) در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران اشاره کرده و گفته است: «گام نخست در مقوله مدیریت مصرف این است که به‌صورت دقیق و با تحلیل درست، محل‌های اتلاف و غیربهینه انرژی شناسایی شده و نقاطی که با کمترین هزینه و زمان، بیشترین صرفه‌جویی در حوزه مصرف را رقم می‌زنند، در نظر گرفته می‌شود». 
معاون وزیر نفت در امور پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، در آیین امضای تفاهم‌نامه طرح پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین فرآورده‌های نفتی، با بیان اینکه نگاه به مقوله قاچاق، نگاهی مسئولانه است، گفته است: «ما قاچاق را کتمان نمی‌کنیم، پدیده‌ای است که گریبانگیر کشور است و به دنبال به‌حداقل‌رساندن و پیشگیری از آن هستیم. طرح پایش لحظه‌ای و هوشمندسازی زنجیره فرآورده‌های نفتی در حقیقت راهکاری برای مقابله و پیشگیری با قاچاق سوخت است. در این طرح به دنبال این هستیم تا هر قطره از فرآورده تولیدی را تا تحویل به مصرف‌کننده نهایی، به‌صورت لحظه‌ای پایش کنیم. در این طرح از پیشرفته‌ترین سیستم‌های تحلیل داده استفاده شده است؛ البته به این معنا نیست که اکنون سیستم اندازه‌گیری وجود ندارد، بلکه زحمات زیادی در سنوات قبل کشیده شده و سیستم‌های متعدد اندازه‌گیری در پالایشگاه‌ها و شرکت‌های خطوط لوله و مخابرات نفت و پخش فرآورده‌های نفتی وجود دارد، لذا بنا داریم سیستم موجود را ارتقا دهیم و نواقص را برطرف کنیم».

تجهیز کامل زنجیره تولید تا توزیع ظرف 3 سال آینده 
به گفته محمد مشکین‌فام، مدیرعامل شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت، در طرح ملی پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین فرآورده‌های نفتی، ظرف سه سال آینده، زنجیره تولید تا توزیع فرآورده‌ها به‌صورت کامل به سیستم‌های میترینگ تجهیز می‌شود.  
به گفته وی، نصب سیستم‌های میترینگ خوراک و فرآورده‌های اصلی پالایشگاه‌ها در بخش تولید، نصب سیستم‌های میترینگ مبادلاتی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی و شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران و تکمیل و اجرای سیستم‌های LDS و DAS در شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران در بخش انتقال، نصب سیستم‌های میترینگ مبادی صادراتی و وارداتی، نصب سیستم‌های میترینگ تحویلی به مصرف‌کنندگان عمده از طریق خط لوله، تکمیل سیستم‌های اندازه‌گیری دقیق انبارهای نفت و تجهیز ناوگان نفتکش‌های جاده‌پیما به سیستم‌های ردیاب و پلمپ هوشمند در بخش توزیع و توسعه مراکز مانیتورینگ شرکت‌های عملیاتی و ایجاد مرکز پایش لحظه‌ای در شرکت ملی پالایش وپخش فرآورده‌های نفتی، ازجمله روند اجرای فعالیت‌ها در طرح مذکور است. 
مشکین‌فام گفته است: «طرح پایش لحظه‌ای (میترینگ) یکی از تکالیف برنامه هفتم توسعه است که دی‌ماه سال گذشته به شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت ایران ابلاغ، و بهمن‌ماه تفاهم‌نامه‌ای بین سه شرکت طراحی و ساختمان نفت، مپنا و ایرانسل منعقد شد. در حال حاضر نیز پروژه وارد فاز اجرایی شده و در حال آماده‌سازی مدارک لازم برای انتخاب سازنده‌ها هستیم و به‌زودی سفارش‌گذاری کالا و تجهیزات انجام خواهد شد.» 
مدیرعامل شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت اعلام کرد که طرح پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین فراورده‌های نفتی شامل چهار پروژه و هجده بسته کاری است و عمده قراردادهای آن با سازندگان داخلی منعقد خواهد شد.

طرح پایش لحظه‌ای، مبارزه‌ای پایدار و مؤثر با قاچاق سوخت 
قاچاقچیان همواره روش‌های جدیدی برای دورزدن نظارت‌ها ارائه می‌دهند؛ اما پویا معارفی، مجری طرح پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین فرآورده‌های نفتی شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت، معتقد است: «طرح با استفاده از فناوری‌های پیشرفته، مبارزه‌ای پایدار و مؤثر با قاچاق را شکل می‌دهد تا بسیاری از سودجویان از ادامه اقدام‌های غیرقانونی خود ناامید شوند.» 
او با اشاره به انتخاب شرکت ODCC به‌عنوان پیمانکار اجرای این طرح ملی، می‌گوید: «هجده بسته کاری در این طرح تعریف شده که تحت چهار پروژه اصلی قرار گرفته‌اند. پس از بررسی سوابق شرکت‌های فعال در این حوزه، درنهایت تفاهم‌نامه‌ای میان شرکت‌های طراحی و ساختمان نفت، مپنا و ایرانسل به‌‌عنوان اعضای مشارکت پیمانکاری و شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت ایران، به‌نمایندگی از شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، در بهمن ۱۴۰۳ امضا شد». 

افزایش بهره‌وری با سیستم‌های پایش لحظه‌ای 
حمیدرضا جوادی، مدیرعامل شرکت طراحی و ساختمان نفت که پیمانکار اصلی اجرای طرح پایش لحظه‌ای است، می‎گوید: «این شرکت در سه دهه اخیر فعالیت‌های مؤثر و خوبی در اجرای پروژه‌های کلان ملی، به‌ویژه در پایین‌دست صنعت نفت داشته است.» 
مدیرعامل ODCC بهره‌گیری از سیستم‌های پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین و توزیع فرآورده‌های نفتی را امری ‌انکارناپذیر دانسته و درباره ضرورت اجرای طرح مذکور معتقد است که طرح پایش لحظه‌ای تأمین توزیع فرآورده‌های نفتی سبب افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها می‌شود و با ارائه داده‌های دقیق و به‌روز، با استفاده از این طرح شاهد بهبود فرایندها خواهیم بود. 
براساس این گزارش، «طرح پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین فرآورده‌های نفتی کشور»، که قرارداد آن اواخر سال گذشته امضا شد و اکنون عملیات اجرایی آن آغاز شده است، اقدامی بزرگ و تازه در صنعت نفت به ‌شمار می‌رود و حتی می‌توان آن را زیرساختی اساسی برای اجرای پروژه‌های هوش مصنوعی در کشور دانست.