قاچاق سوخت ازجمله مشکلاتی است که طی سال‌های گذشته برای ریشه‌کنی آن تدابیر مختلفی اندیشیده و اجرا شده است، اما هنوز وجود دارد و یکی از عوامل آن هم اختلاف معنادار قیمت فرآورده‌های نفتی در داخل و خارج از مرزهای کشور است. 
زنجیره تأمین سوخت کشور، از تولید فرآورده در پالایشگاه گرفته تا عرضه و مصرف آن در جایگاه‌های سوخت، یکی از نقاطی است که هرچند اندک، اما امکان انحراف در آن وجود دارد. به همین دلیل، شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی به‌منظور تحقق تکالیف قانونی مندرج در برنامه هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران و نیز بهینه‌کردن تخصیص و توزیع فرآورده توسط ناوگان جاده‌پیما و سایر روش‌های حمل فرآورده، طرح پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین فرآورده‌های نفتی کشور را تعریف کرده است. این طرح شامل تکمیل و ارتقای سیستم میترینگ به‌منظور اندازه‌گیری تمام نقاط مبادله نفت خام، میعانات گازی و فرآورده‌های تولیدی پالایشگاه‌ها، توسعه سامانه‌های پایش به‌منظور رصد و تحلیل کلان‌داده‌های زنجیره با استفاده از ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی، ایجاد سامانه حفاظت پیرامونی (DAS) و نشت‌یابی (LDS) خطوط لوله انتقال نفت خام و فرآورده با تکمیل بستر شبکه فیبرنوری و مدیریت هوشمند ناوگان جاده‌پیما با تجهیز تانکرها به سامانه ردیابی، محاسبه وزن و پلمپ هوشمند است. 
اجرای این پروژه، که از پروژه‌های ملی و مهم وزارت نفت محسوب می‌شود، به شرکت طراحی و ساختمان نفت (ODCC) با همکاری شرکت‌های مپنا و ایرانسل واگذار شده و راهبر طرح، شرکت طراحی و ساختمان نفت خواهد بود. کارفرمای این طرح ملی نیز شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت است. 
ازاین‌رو، به سراغ علی عباسی، مدیر پروژه میترینگ یا همان طرح پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین فرآورده‌های نفتی، رفتیم و با او درباره این پروژه و اهمیت آن گفت‌وگویی کردیم که مشروح آن را می‌خوانید.

اهداف اصلی پروژه پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین فرآورده‌های نفتی چیست و چرا اجرای آن تا به این حد ضروری است؟
پروژه میترینگ یا همان پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین فرآورده‌های نفتی کشور به‌صورت کلی از سه بخش تشکیل می‌شود: بخش اول شامل تجهیز تمام مراکز تولید، انتقال و پخش فرآورده‌های نفتی مانند پالایشگاه‌ها، انبارهای نفت، بازوهای بارگیری و اسکله‌ها به سیستم میترینگ و تجهیز مخازن جایگاه‌های سوخت، مخازن خطوط لوله و مخابرات و مخازن شرکت ملی پخش به سیستم سطح‌سنج می‌شود. بخش دوم شامل تجهیز 5600 کیلومتر خطوط لوله به فیبر نوری و سیستم‌های نشت‌یاب (LDS) و حفاظت پیرامونی (DAS) است. بخش سوم نیز تجهیز 16500 تانکر به سیستم ردیاب، حسگرهای وزن و سطح فرآورده و پلمپ هوشمند، و انتقال داده‌های کلیه مراکز گفته‌شده، خطوط لوله و تانکرها به تهران، و توسعه سه مرکز پایش و ایجاد سامانه حصار جغرافیایی (Geofencing) را شامل می‌شود. به‌طور کلی، هدف اصلی این طرح ایجاد سامانه‌ای یکپارچه برای کنترل و پایش کل زنجیره تولید، توزیع و مصرف فرآورده‌های نفتی، رصد لحظه‌ای و جلوگیری از قاچاق سوخت است.

بنابراین، این پروژه مربوط به پایش لحظه‌ای از مرحله پالایشگاه به بعد است؟ 
محدوده کاری این طرح، از ورودی پالایشگاه‌ها آغاز می‌شود. به همین دلیل، «پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین فرآورده‌های نفتی» نام‌گذاری شده است نه نفت خام. به‌علاوه، قاچاق نفت خام خیلی کمتر از فرآورده‌های نفتی انجام می‌شود.

در حال حاضر در کدام بخش بیشتر قاچاق می‌شود؟
در خطوط لوله و تانکرها قاچاق بیشتر است. با توجه به اینکه میزان مصرف واقعی در پمپ بنزین‌ها، نیروگاه‌ها و فرودگاه‌ها به‌عنوان سه مرکز عمده مصرف سوخت، با میزان تولید همخوانی ندارد، پس از استقرار این سیستم بهتر می‌توان درباره میزان قاچاق صحبت کرد.

چگونه این سیستم جدید که در حال نصب و راه‌اندازی است، از آن حالت مدیریت سنتی به سیستم داده‌محور منتقل می‌شود و چه شاخص‌های مهمی این فرایند را متحول می‌کند؟
در مدیریت سنتی، گزارش‌ها از پالایشگاه‌ها، انبارهای نفت و مراکز پخش و توزیع فرآورده‌های نفتی و خطوط لوله به‌صورت جزیره‌ای دریافت می‌شود؛ درنتیجه با توجه به حجم بالای اطلاعات دریافتی، امکان یکسان‌سازی و مقایسه گزارش‌ها به‌صورت روزانه و لحظه‌ای وجود ندارد و در بررسی دوره‌ای، پس از ارزیابی و تحلیل گزارش‌ها می‌توان به برخی نقاط و مراکز شک کرد. در روش سنتی می‌توانستند اعلام کنند که اختلاف وجود دارد یا خیر، اما با توجه به مطالعاتی که درباره این موضوع انجام شده، قرار است پس از نصب سیستم‌های اندازه‌گیری در تمام مبادی، اطلاعات به‌صورت منظم به مراکز پایش منتقل شده و پس از یکسان‌سازی و مقایسه، اختلافات گزارش‌ها به‌صورت هوشمند و لحظه‌ای استخراج شود. همچنین، با تجهیز تانکرها به سیستم حصار جغرافیایی، امکان شناسایی هوشمند انبارهای غیرمجاز نیز وجود دارد؛ این سیستم در شهر تهران پیاده‌سازی شده و نتایج خوبی حاصل شده است. پروتکلی که برای این طرح نوشتیم، به‌طور دقیق می‌گوید که در کدام نقاط اصطلاحاً قاچاق یا نشتی داریم. 
مهم‌ترین نکته‌ای که این طرح را متحول می‌کند، اجرای تمامی بسته‌های کاری است؛ زیرا اگر هر بخشی از این پروژه اجرا نشود، کل طرح به نتیجه و سرانجام نخواهد رسید؛ یعنی در این پروژه نمره ۱۹ هم مردود است. در این پروژه ۱۸ بسته کاری تعریف شده است که تمام این بسته‌ها باید به‌دقت انجام، تکمیل و یکپارچه شوند تا بتوانیم به چرخه دقیق پایش لحظه‌ای و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین فرآورده‌های نفتی دست یابیم.

آیا نظارت این سیستم به اندازه کافی قوی و هوشمند هست که از به‌اصطلاح قاچاق جلوگیری کند؟ 
پیش‌تر، سیستمی به‌صورت پایلوت در تهران ایجاد شد و با تجهیز تانکرها به سیستم ردیاب، حصار جغرافیایی و وزن، و ایجاد سامانه پایش در شرکت ملی پخش، در حال انجام است. در یک سال گذشته نیز نتایج خوبی از نظر کنترل قاچاق داشته و اکنون مقرر شده به‌صورت جامع به کل کشور تعمیم یابد.

اجرای این پروژه ملی به شرکت طراحی و ساختمان نفت واگذار شده است؟ 
اجرای این پروژه به‌صورت مشارکت به شرکت‌های طراحی و ساختمان نفت، نفت و گاز مپنا و ایرانسل واگذار شده. بر این اساس، ۵۹درصد پروژه بر عهده شرکت ما (شامل ایجاد سیستم‌های میترینگ در تمام مراکز)، ۳۰درصد مپنا و ۱۱درصد نیز بر عهده ایرانسل است. محدوده کاری مپنا تجهیز خطوط لوله به فیبر نوری و سیستم نشت‌یابی و حفاظت پیرامونی و محدوده کاری ایرانسل نیز دریافت و انتقال امن اطلاعات به تهران و تجهیز و تأسیس مراکز مانیتورینگ و کنترل در تهران و نصب تجهیزات کنترلی روی تانکرهاست.

شرکت طراحی و ساختمان نفت در این پروژه وظیفه راهبری و رهبری سایر شرکت‌های پیمانکار (مپنا و ایرانسل) را نیز بر عهده دارد؟ 
شرکت طراحی و ساختمان نفت مدیر این مشارکت است و مدیریت زمان و هزینه تمام محدوده کاری این پروژه بر عهده مدیر مشارکت یا همان راهبر است. کارفرمای اصلی نیز که شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت ایران (NIOEC) است، اعلام کرده که برای برنامه‌ریزی، مدیریت یکپارچه، و کنترل پروژه و انحرافات، فقط راهبر پروژه را می‌شناسد. همچنین، در مشارکت‌نامه‌ای که تنظیم شده، ODCC در کنار ایجاد سیستم‌های میترینگ، مدیریت عالیه محدوده کاری ایرانسل و مپنا را نیز بر عهده خواهد داشت.

چگونه با استفاده از ابزارهای تحلیلی، ناهنجاری و نقاط ضعف زنجیره تأمین شناسایی می‌شود؟ 
با دریافت دقیق و به‌موقع اطلاعات از مراکز تولید، انتقال، توزیع و مصرف و مقایسه آن‌ها و همچنین پایش کامل خطوط انتقال در قالب یک پروتکل جامع، نقاط کلیدی نشت یا قاچاق شناسایی می‌شوند. همان‌طور که پیش‌تر نیز عرض کردم، انتقال فرآورده‌های نفتی با سیستم‌های نشت‌یابی و حفاظت پیرامونی نیز بخش دیگری از این پروژه است که اجرا خواهد شد.  

چه چالش‌هایی در مسیر تجهیز سیستم‌ها و کنارگذاشتن سیستم‌های قدیمی است؟
یکی از چالش‌هایمان، سیستم‌های میترینگ موجود در پایین‌دست پالایشگاه‌هاست. در همین راستا، یکی از وظایفی که در این پروژه برای شرکت طراحی و ساختمان نفت تعریف شده، بازدید از سیستم‌های یادشده در پالایشگاه‌ها، و تست و کالیبراسیون با حضور متخصصان یا خبرگان مورد تأیید کارفرماست تا مشخص شود آیا این سیستم‌ها قابلیت ارتقا دارند یا خیر. در صورت قابلیت ارتقا، تهیه شرح کار و ارجاع به شرکت‌های ذی‌صلاح در قالب مناقصه انجام می‌شود و در صورت عدم قابلیت ارتقا، با سیستمی جدید جایگزین خواهد شد.

همان‌طور که اشاره کردید، در این پروژه داده حرف اول را می‌زند. برای امنیت داده‌ها چه تدابیری اندیشیده شده است؟ 
همان‌گونه که می‌دانید، امروزه فضای مجازی و الکترونیک زندگی بشر را دگرگون کرده است و بسیاری از مشاغل به اینترنت وابسته است و برای تبادل اطلاعات از بستر وب استفاده می‌کنند. هر کسب‌وکار اینترنتی نیازمند فضایی امن است و باید در برابر نفوذ و هک مقاوم‌سازی شده باشد. بنابراین، امنیت زیرساخت‌ها، سازمان‌ها و نهادهای کشور موضوع بسیار مهمی تلقی می‌شود. با درنظرگرفتن تهدیدات امنیتی، که در فضای تولید و تبادل اطلاعات رخ می‌دهد، بدیهی است که استفاده از محصولات، خدمات و آزمایشگاه‌های دارای صلاحیت خدمات امنیتی سبب ارتقای امنیت شبکه ملی می‌شود و از خسارات احتمالی ناشی از به‌کارگیری محصولات ناامن پیشگیری خواهد شد. مرکز مدیریت راهبردی افتا و سازمان فناوری اطلاعات، با فعالیتی مشترک عهده‌دار تأمین و ارزیابی امنیت و ارائه گواهی هستند. این مرکز با هدف بررسی امنیت و ارائه مجوز افتا تأسیس شده است. حالا مجوز افتا چیست؟ مجوز افتا مدرکی راهبردی و ملی است که برای وزارتخانه‌ها و نهادهای حاکمیتی کشور، مسئولیتی در ارتباط با امن‌سازی فضای تولید و تبادل اطلاعات تعیین کرده است. واژه افتا مخفف و خلاصه‌شده عبارت «امنیت فضای تولید و تبادل اطلاعات» است. در این راستا، شرکت خدمات ارتباطی ایرانسل مسئولیت کامل این موضوع را با رعایت پروتکل‌های امنیت فضای تولید و تبادل اطلاعات بر عهده دارد. قرار است این سیستم روی بستر APN ایرانسل نصب شود و امنیت داده‌ها نیز توسط ایرانسل تأمین خواهد شد. خوشبختانه، شرکت ایرانسل در این حوزه تجربه بسیار خوبی دارد؛ درواقع یکی از دلایل حضور این شرکت در پروژه، دریافت و انتقال امن اطلاعات است.

در این پروژه از چه تجارب بین‌المللی بهره برده‌اید؟
در بحث میترینگ، حفاظت پیرامونی و نشت‌یابی خطوط لوله، تجربیات خوبی در کشورهای منطقه وجود دارد. درواقع، این سامانه‌ها در بسیاری از کشورهای نفت‌خیز جهان پیاده‌سازی شده است. در کشور ما هم تجربه داخلی و شرکت‌های خوبی در این زمینه وجود دارند و در همه بسته‌های کاری توانمندی داخلی وجود دارد و با یک عزم ملی می‌توان این طرح را به نتیجه رساند.